تحصیل در حاکمیت طالبان؛ وزارت تحصیلات عالی یا وزارت مبارزه با تحصیلات؟!
وزارت تحصیلات عالی طالبان در یک اقدام تازه برای «تفکیک کامل جنسیتی» و یا چنان‌که خودشان تعبیر کردهاند، «از بین بردن کامل اختلاط» پسر و دختر در دانشگاه‌های پایتخت، سه روز هفته را به دانشجویان پسر و سه روز دیگر را به دانشجویان دختر اختصاص داده‌اند.
این تصمیم وزارت تحصیلات که سه روز پیش اعلام شد، هرچند با توجه به اقدامات چند ماه گذشته حکومت طالبان، غیرمنتظره نبود، اما برای دانشجویان و استادان دانشگاه‌ها ناامیدکننده بوده است. این تصمیم مشکلاتی را نیز در پیش‌برد امور دانشگاه‌ها به وجود خواهد آورد که در ادامه به آن پرداخته شده است.
طالبان پیش از این اعلام کرده بودند که به‌صورت جدی روی تفکیک جنسیتی در دانشگاه‌ها کار می‌کنند و در صورتی که امکان تفکیک جنسیتی نباشد، بین پسران و دختران در صنف پرده کشیده خواهد شد. همین‌طور طالبان در مورد شرایط تدریس استادان مرد برای دختران و استاد زن برای پسران گفته بودند که استاد از پشت پرده به دانشجویان تدریس خواهد کرد.
هرچند طالبان هدف این کار خود را تبعیت از «شریعت» نام نهاده، اما دلایل دیگری را نیز برای این اقدام ارایه کردهاند. از جمله این‌که دانشجویان و استادان فرصت کافی برای تحقیق، کارهای عملی، گروهی و امور اکادمیک داشته باشند. این دلایل طالبان اما منتقدان را قناعت نداده است. بسیاری این اقدام طالبان را نه مبعث از «شریعت» و «فرصت خریدن برای دانشجویان و استادان» می‌دانند، بلکه آن را ناشی از جهان‌بینی این گروه می‌پندارند. به گفته منتقدان، در جهان‌بینی طالبان، زنان جایی ندارند و حقوقی نیز برای آن‌ها قایل نیست. قابل یادآوری است که طالبان تاکنون برای نزدیک به هشت ماه دروازه‌های مکاتب بالاتر از صنف ششم را به روی دختران بسته نگه داشته‌اند.
طبق آن‌چه وزارت تحصیلات عالی طالبان اعلام کرده است، پس از این دانشجویان پسر و دختر هر کدام در نوبت‌های جداگانه سه روز به دانشگاه خواهند رفت. این تصمیم در دانشگاه دولتی کابل، پولی‌تخنیک و دیگر دانشگاه‌های پایتخت اجرایی می‌شود. اقدامی که بسیاری آن را به «تیشه‌ای» به دست طالبان برای «زدن ریشه دانش و دانشگاه» تعبیر کردهاند.
طرح ناقص و بازگشایی نمایشی ـ سیاسی دانشگاه‌ها
حامد عبیدی، سخنگوی پیشین وزارت تحصیلات عالی و استاد سابق دانشگاه کابل، طرح وزارت تحصیلات عالی طالبان را «ناقص و غیرآکادمیک» توصیف می‌کند. او معتقد است که در صورت تحمیل این «طرح ناقص» بر نهادهای آکادمیک، بازگشایی درهای دانشگاه‌ها جز یک «نمایش سیاسی» نیست. به باور عبیدی، این طرح مشکلات جدی دارد و نهادهای تحصیلات عالی را به چالش می‌کشد. به گفته عبیدی، طبق طرح طالبان، دانشجویان باید روز هشت کریدت درس بخوانند که بالاتر از قدرت یادگیری هر فرد است. او می‌گوید که هشت کریدت درس تیوریک، طاقت‌فرسا و چالش‌زا بوده و از جانبی هم تطبیق آن بر دانشکده‌هایی که کارهای لابراتواری و عملی دارند، غیر‌ممکن است.
طالبان در مورد اجرای این طرح جزییات بیش‌تری نداده‌اند. سخنگوی وزارت تحصیلات عالی طالبان گفته است که این طرح به هدف فرصت یافتن دانشجویان و استادان برای کارهای «گروهی و عملی» و نیز «از بین بردن اختلاط» کامل پسر و دختر روی دست گرفته شده است. سخنگوی پیشین وزارت تحصیلات عالی می‌گوید که استادان طبق طرح طالبان مکلف‌اند شش روز هفته از ساعت ۸:۰۰ صبح تا ساعت ۳:۰۰ پس از چاشت بدون وقفه تدریس کنند که به باور او، این امر به‌شدت غیرمسلکی و ظالمانه است. به گفته عبیدی، در کنار تدریس، مسوولیت استاد انجام تحقیقات علمی است که با طرح طالبان، فرصت انجام چنین تحقیقاتی گرفته می‌شود.
از جانبی هم حامد عبیدی می‌گوید که مکلفیت‌های درسی استادان چندبرابر شده، اما معاش آن‌ها کاهش یافته است. این استاد دانشگاه این اقدام را نیز «خلاف موازین حقوقی و اخلاقی» عنوان می‌کند.
کمبود صنف درسی از دیگر چالش‌هایی است که حامد عبیدی آن را در برابر اجرایی شدن طرح طالبان قرار می‌دهد. به گفته او، دانشگاه‌ها در گذشته نیز با کمبود صنوف درسی مواجه بودند و با این طرح این مشکل چندین برابر خواهد شد.
حامد عبیدی می‌گوید که مشکلات اقتصادی دانشجویان از دیگر پیامدهایی است که طرح طالبان با خود می‌آورد. به باور این استاد دانشگاه، در گذشته برخی از دانشجویانی که مشکل اقتصادی داشتند، بعد از چاشت یا پیش از چاشت کار می‌کردند، اما با طرح جدید طالبان، این فرصت هم از آنان گرفته می‌شود و در بدترین حالت ممکن، آن‌ها کار را بر درس ترجیح خواهند داد.
یکی از چالش‌هایی که به گفته عبیدی، طرح طالبان با خود همراه دارد، کمبود استاد است. کمبود استاد در ۲۰ سال گذشته یکی از چالش‌ها بوده است؛ زیرا رشته‌های بسیاری در این چند سال ایجاد شده و پس از تسلط طالبان بسیاری از استادان کشور را ترک کردهاند. در حال حاضر دانشجویان در ۱۶۵ رشته درس می‌خوانند. حامد عبیدی می‌گوید با طرحی که طالبان در‌انداخته‌اند، این مشکل دو برابر می‌شود. با ترک کشور از سوی برخی از استادان، دانشگاه‌های کابل، هرات و مزارشریف با کمبود استاد روبه‌رو هستند.
خاستگاه تصمیم طالبان چیست؟
بسیاری خاستگاه تصمیم طالبان را به مساله «زنان» وابسته می‌دانند. یکی از دانشجویان دختر که علاقه‌ای به افشای هویتش ندارد، می‌گوید که قصه تفکیک جنسیتی عمیق‌تر از یک تصمیم ساده است. به باور او، بیش از همه طالبان با چنین تصامیمی به دنبال انزوا و خاموشی قشر دانشجو و زنان در جامعه هستند. به گفته او، دانشجویان، به‌ویژه دختران، با تحصیل به‌راحتی می‌توانند در برابر هژمونی دینی و مذهبی و تقلا برای ایدیولوژیک‌سازی نظام آموزشی بایستند. او افزود که پیش از سقوط، طالبان از آموزش مشروط برای دختران سخن زده بودند. این دانشجو گفت: «این‌ها همه به معنای ایجاد حصاری در اطراف قشری است که سکوت و خاموشی را در برابر سیستم پریشان طالب یاد ندارند. طالب برای تداوم و بقای خود، چاره‌ای جز انزوای دانشجو ندارند.»
طالبان افزون بر تفکیک جنسیت، در نصاب آموزشی ـ تحصیلی نیز تغییراتی به وجود آورده‌اند. برخی از مضامین را افزوده و شماری از مضامین را اهمیت کم‌تری داده‌اند که به باور استادان و اهل نظر، مضامین اساسی‌تر بوده‌اند. به‌گونه مثال، طالبان ساعت درسی ثفاقت اسلامی را افزوده، اما این ساعات را از مضامین اساسی کاسته‌اند. این موضوع نیز نگرانی‌ها از مهندسی نصاب آموزشی و تحصیلی توسط طالبان را برانگیخته است. نصاب آموزشی در دوران حکومت قبلی از سوی نهادهای ناظر ناکارامد توصیف می‌شد. یک نهاد تحقیقی و یک عضو مجلس نماینده‌گان در آن دوران گفته بودند که مضامین ثفاقت اسلامی در پیوستن جوانان به صفوف تندروان و تروریستان از جمله داعش نقش داشته است. پس از بازگشایی دانشگاه‌ها، طالبان در مورد پوشش دختران دانشجو نیز محدودیت‌های زیادی وضع کردهاند. شماری از دانشجویان دختر شکایت کرده بودند که گماشته‌گان طالبان از آن‌ها خواسته‌اند تا لباس‌های بلند و سیاه بپوشند.
وزارت تحصیلات عالی یا وزارت مبارزه با تحصیلات عالی؟
پس از تصمیم طالبان درباره تفکیک جنسیتی و دست تطاول بردن در نصاب تحصیلی، مردم به طنز نام وزارت تحصیلات عالی طالبان را «وزارت مبارزه با تحصیلات عالی» نهاده‌اند. فرهاد دریا، هنرمند کشور، از این تعبیر در وصف عبدالباقی حقانی استفاده کرده است. شماری دیگر از شهروندان نیز واکنش‌های مشابه داشته‌اند. در میان حلقه‌های طالبان نیز برخی از این تصمیم طالبان انتقاد کردهاند.
فرهاد دریا در واکنشی طنزی گفته است که عبدالباقی حقانی بعد از این‌که در مدت خیلی کم تمام دستاوردهای ۲۰ سال گذشته در عرصه تحصیلات عالی را از بیخ و ریشه خشک کرد، در تازه‌ترین اقدام از تیوری «جفت و تاق» برای تفکیک جنسیتی استفاده کرده است. دریا نوشته است: «وقتی نیت و هدف دشمنی با مردم و افغانستان باشد، پس تزویر و فریب برای چه؟! امطو به اصطلاحِ پیروان خودشان «نَر واری» بیرق خوده مثل وزیر‌تان بالا کنین.»
عبدالباقی حقانی، سرپرست وزارت تحصیلات عالی طالبان، پیش از این نیز اظهارات حاشیه‌‌سازی داشته است. او باری گفته بود امیدی از کسانی که در ۲۰ سال گذشته درس خوانده‌اند، نباید داشت. همین وزیر طالبان به بی‌سوادی رهبران طالبان نیز اذعان کرده بود. او گفته بود که طالبان مکتب رسمی نخوانده و «طلبه‌های» مدرسه‌اند، اما ارزش آن‌ها از صاحبان اسناد دکترا، ماستری و لیسانس برتر است. تصمیم او درباره انتصاب یک فارغ لیسانس در ریاست دانشگاه کابل نیز واکنش‌برانگیز شد. حلقاتی در درون طالبان نیز انتصاب محمداشرف غیرت را که از دانشکده ژورنالیسم فارغ شده است، نادرست خواندند.