پنج عامل کلیدی در تداوم بزرگ‌ترین بحران مهاجرت جهان
افغانستان در چهار دهه اخیر، بزرگ‌ترین بحران مهاجرت را در جهان تجربه کرده است.
در این مدت میلیون‌ها افغانستانی محل اصلی زنده‌گی خویش را ترک کرده و به سرزمین‌های جدیدی مسکن‌گزین شده‌اند.
پاکستان و ایران به دلیل همسایه‌گی و همچنان مشترکات دینی، زبانی و فرهنگی با مردم افغانستان، تعداد زیادی از مهاجران افغانستانی را در خود جای داده‌اند.
در سال ۲۰۰۵ دولت پاکستان با همکاری کمیساریای عالی پناهنده‌گان سازمان ملل متحد، سرشماری مهاجران افغانستانی را انجام داد و در این تحقیق مشخص شد که حدود ۳ میلیون مهاجر افغانستانی در پاکستان زنده‌گی می‌کنند.
[۱] این گزارش در حالی نشر شد که از سال ۲۰۰۲ الی ۲۰۰۵ حدود ۲ میلیون مهاجر از پاکستان به کشور بازگشته بودند. همین‌طور ارقام نشان می‌دهد که در سال ۲۰۰۵ حدود یک میلیون مهاجر افغانستانی با سند و ۵۰۰۰۰۰ مهاجر بدون سند در ایران زنده‌گی می‌کردند. [۲]مروری بر وضعیت مهاجرت در افغانستان در دو دهه اخیر
نیروهای ایتلاف بین‌المللی به رهبری امریکا در اواخر سال ۲۰۰۱ جهت مبارزه با تروریسم بین‌المللی وارد افغانستان شدند. این نیروها در مدت کوتاه توانستند گروه طالبان را سرنگون و یک دولت موقت را ایجاد کنند. همزمان نهادهای بین‌المللی و کشورهای کمک‌کننده، پول هنگفتی را جهت بازسازی افغانستان اختصاص دادند. طبق گزارش‌ها حدود ۷۳ میلیارد دالر تحت چتر کمک‌های رسمی توسعه‌ای از سال ۲۰۰۲ الی ۲۰۱۸ به بدنه اقتصاد افغانستان تزریق شد. [۳] با بهبود وضعیت امنیتی و اقتصادی بخش قابل ملاحظه‌ای مهاجران افغانستانی از کشورهای همسایه به وطن بازگشتند. دولت افغانستان با کشورهای ایران و پاکستان و کمیساریای عالی پناهنده‌گان سازمان ملل متحد چندین تفاهم‌نامه چندجانبه را جهت عودت مهاجران افغانستانی امضا کردند. طبق این برنامه بیش از ۳٫۸ میلیون تن در طی سال‌های ۲۰۰۲ الی ۲۰۰۶ به وطن بازگشت کردند. [۴] طوری که در شکل ۱ نیز دیده می‌شود، آمار مهاجران افغانستانی از ۴ میلیون در سال ۲۰۰۱ به ۲ میلیون در سال ۲۰۰۶ کاهش پیدا کرده است.
شکل ۱: آمار مهاجران ثبت شده افغانستانی در UNHCR – از سال ۲۰۰۱ الی ۲۰۲۱
منبع: UNHCR – ۲۰۲۲
به مرور زمان، وضعیت اقتصادی و امنیتی در کشور وخیم‌تر شد و مردم جهت پیدا کردن مکان امن و فرصت‌های مناسب اقتصادی، راه مهاجرت را انتخاب کردند. شکل ۱ نشان می‌دهد که طی یک سال تعداد مهاجران ثبت شده افغانستان از ۲ میلیون تن در سال ۲۰۰۶ به ۳ میلیون تن در سال ۲۰۰۷ افزایش یافته است. جدیدترین آمار کمیساریای عالی پناهنده‌گان سازمان ملل متحد نشان می‌دهد که افغانستان با داشتن ۲٫۶ میلیون مهاجر ثبت شده و ۲٫۵ میلیون مهاجر بدون سند، بعد از سوریه و ونزوئلا از دید تعداد مهاجران در جایگاه سوم جهان قرار دارد.
وضعیت مهاجرت تحت حاکمیت گروه طالبان
طالبان به تاریخ ۱۵ آگست سال ۲۰۲۱ وارد شهر کابل شدند و هزاران تن جهت تخلیه به میدان هوایی بین‌المللی حامد کرزی هجوم بردند. نیروهای ایتلاف بین‌المللی روند تخلیه شهروندان خود و همکاران افغانستانی‌شان را یک روز قبل از سقوط کابل آغاز کرده بودند. آخرین مهلت تخلیه، ختم ماه آگست اعلام شده بود. در جریان دو هفته، حدود ۱۲۴۰۰۰ نفر در ۳۸۷ پرواز نظامی و ۳۹۱ پرواز ملکی از کابل به سایر کشورها منتقل شدند. [۵] روند انتقال طبق برنامه منظم صورت نگرفت. دولت آلمان تصمیم داشت که به تعداد ۱۰۰۰۰ تن از شهروندان خویش، همکاران افغانستانی‌شان، فعالان مدنی و ژورنالیستان را به آلمان انتقال دهد؛ اما در جریان دو هفته توانست تنها ۵۳۵۰ تن را منتقل کند. [۶] همین‌طور دولت بریتانیا حدود ۱۵۰۰۰ تن را به بریتانیا انتقال داد. در این میان ۵۰۰۰ تن آنان شهروندان بریتانیا و حدود ۱۰۰۰۰ تن‌شان شهروندان افغانستان بودند. در میان افغانستانی‌های منتقل شده به بریتانیا، ۲۰۰۰ کودک حضور داشتند. [۷] کشورهای کانادا و استرالیا هرکدام ۳۷۰۰ و ۴۱۰۰ تن را تخلیه کردند. [۶]
هزاران تن دیگر به صورت قانونی و یا غیرقانونی وارد کشورهای همسایه -ایران، پاکستان، اوزبیکستان و تاجکستان- شدند. براساس آمارهای منتشر شده، حدود ۳۰۰۰۰۰ تن به ایران و بیش از ۳۰۰۰۰۰ تن به پاکستان مهاجرت کردند. [۸] [۹] حدود ۲۰۰ تن تلاش کردند وارد خاک تاجیکستان شوند؛ از این میان فقط ۱۰۰ تن آن‌ها اجازه ورود یافتند، دیگران دوباره به کشور بازگشتانده شدند. [۱۰] ۴۰۰ تن از شهروندان افغانستان به کشور اوزبیکستان پناه بردند، گروه امدادرسان، محل بودوباش موقتی را در شهرهای مرزی برای آن‌ها تدارک دید. [۱۱] نیویارک تایمز در جدیدترین گزارش تحقیقی خود بیان می‌کند که بیش از یک میلیون تن در شش ماه اخیر از افغانستان به ایران مهاجرت کرده‌اند. [۱۲]
عوامل کلیدی در تداوم مهاجرت افغانستانی‌ها
اول- بحران اقتصادی و بشری: بحران اقتصادی و بشری یکی از عوامل عمده مهاجرت افغانستانی‌ها در طول تاریخ بوده؛ اما بعد از روی کار آمدن گروه طالبان، وضعیت شاخص‌های اقتصادی و بشری وخیم‌تر گزارش شده است. طوری که دفتر هماهنگی امور بشردوستانه سازمان ملل متحد در گزارش جدید خود هشدار می‌دهد که بیش از ۵۰ درصد (۲۴ میلیون تن) مردم افغانستان در خطر امنیت غذایی قرار دارند. مخصوصاً تمام خانواده‌هایی که توسط زنان سرپرستی می‌شوند، در سال ۲۰۲۲ با کمبود مواد غذایی مواجه خواهند شد. [۱۳] به همین ترتیب طبق تخمین برنامه انکشافی سازمان ملل متحد حدود ۹۷ درصد مردم افغانستان در سال ۲۰۲۲ زیر خط فقر زنده‌گی خواهند کرد. [۱۴] بنابراین، مردم به دنبال فرصت‌های اقتصادی بهتر، محل زنده‌گی خود را ترک و به شهرهای بزرگ کشور و یا سایر کشورها مهاجرت خواهند کرد.
دوم- ناامنی: جنگ و ناامنی اساسی‌ترین عامل بدبختی مردم افغانستان در طول تاریخ شمرده می‌شود. بعد از روی کار آمدن گروه طالبان، آمار شکنجه و بدرفتاری با زنان، خبرنگاران و فعالان مدنی نیز افزایش پیدا کرده است. دو ارزیابی جداگانه که از طرف نهادهای بین‌المللی صورت گرفته است، ارقام درشت شکنجه و بدرفتاری را تأیید می‌کنند. [۱۵] از طرف دیگر، اخیراً در تحقیقی حدود ۲۸۰ تن از جوانان در ولایات بلخ و سمنگان دیدگاه‌شان را راجع به وضعیت اقتصادی و امنیتی بیان کرده بودند. نتایج تحقیق نشان می‌داد که جوانان از شرایط فعلی راضی نیستند و تصمیم ترک وطن را گرفته‌اند. برعلاوه ناامنی را به عنوان یکی از عوامل مهاجرت خویش تذکر داده بودند. [۱۶] رسانه‌ها نیز از جنگ شدیدی میان گروه طالبان و نیروهای مقاومت در نقاط مختلف کشور خبر می‌دهند. از طرف دیگر، شاخه خراسان گروه داعش حملات انتحاری را در نقاط مختلف کشور اجرا کرده است. حضور نیروهای مقاومت و شاخه خراسان گروه داعش نشان دهنده ادامه ناامنی در کشور است. در شرایطی که مردم از امنیت فیزیکی و روحی خوبی برخوردار نیستند، مهاجرت را به عنوان گزینه موجود جهت رسیدن به یک مکان امن انتخاب خواهند کرد.
سوم- تغییر اقلیم؛ خشک‌سالی و سیلاب: تغییر اقلیم عامل دیگر مهاجرت افغانستانی‌ها در آینده خواهد بود. آمارها نشان می‌دهد که بیش از ۸۰ درصد مردم از خشک‌سالی رنج می‌برند. بانک جهانی در تحقیقی دریافته که در دو دهه گذشته حدود ۶٫۵ میلیون تن در اثر خشک‌سالی آسیب دیده‌اند. طوری که خشک‌سالی مزمن می‌تواند سالانه باعث تخریب بخش بزرگی از محصولات زراعتی (به ارزش ۳ میلیارد دالر) در کشور شود. [۱۷] طبق پیش‌بینی‌های انجام شده، خشک‌سالی و سیلاب در افغانستان افزایش پیدا می‌کند. در چنین شرایطی، افراد و خانواده‌هایی که در معرض خطرات تغییر اقلیم قرار دارند، تلاش خواهند کرد تا محیط جدید را برای ادامه زنده‌گی انتخاب کنند. این محیط می‌تواند در شهر و یا ولایات همجوار و یا یک کشور دیگر باشد.
چهارم- وضع قوانین سخت‌گیرانه بالای مردم از جانب گروه طالبان: طالبان از زمان حاکمیت‌شان در افغانستان، محدودیت‌های زیاد اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و هنری را بالای مردم افغانستان وضع کرده‌اند. مطالعات متعددی از جریان حاکمیت دور اول طالبان در بین سال‌های ۱۹۹۶ الی ۲۰۰۱ نشان می‌دهد که این گروه محدودیت‌های مشابه را بالای مردم وضع کرده بود که باعث مهاجرت افغانستانی‌ها به پاکستان و سایر کشورها شده بود. [۱۸] در دو دهه گذشته ساختارهای بزرگ اجتماعی، سیاسی، ادبی و فرهنگی در کشور بنیان‌گذاری شده است. متأسفانه وضع محدویت‌ها در این ابعاد باعث مهاجرت کتله عظیمی از مردم خواهد شد. آسیب‌پذیرترین گروه‌ها زنان، روشن‌فکران، اقلیت‌های مذهبی، خبرنگاران، سیاسیون، استادان دانشگاه‌ها، فعالان مدنی و کارمندان دولت پیشین خواهند بود.
پنجم- افزایش نفوس: پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که نفوس افغانستان تا سال ۲۰۵۰ به بیش از ۶۴ میلیون تن افزایش خواهد یافت. [۱۹] اکثریت مردم افغانستان در بخش زراعت مصروف هستند و این سکتور سهم بزرگی در اقتصاد کشور دارد. از طرفی هم آمارها نشان می‌دهد که این سکتور در روستاها، دارای مازاد نیروی کاری بوده، حتا در شرایط امروزی نیز یک بخش بزرگ این نیروی کار جهت پیدا کردن شغل به شهرها مهاجرت می‌کنند. با افزایش نفوس بخش بزرگ مردم از روستاها به شهر مهاجرت خواهند کرد. طوری که نفوس شهری افغانستان از ۲۳ درصد در سال ۲۰۱۰ به بیش از ۴۳ درصد در سال ۲۰۵۰ افزایش خواهد یافت. [۲۰]
از زمان حاکمیت گروه طالبان تاکنون حدود یک میلیون افغانستانی به کشورهای همسایه و سایر کشورها مهاجرت کرده‌اند. مهاجرت نیروی کار ماهر از کشورهای رو به انکشاف مثل افغانستان، آثار جانبی منفی را در بدنه اقتصاد آن کشورها وارد می‌کند. طوری که در بالا اشاره شد، مهاجرت افغانستانی‌ها در آینده نیز ادامه پیدا خواهد کرد. سوال اساسی این است: آیا گروه طالبان و نهادهای بین‌المللی طرح موثری برای مدیریت مهاجرت افغانستانی‌ها دارند؟