گزارش وضعیت آزادی رسانه‌ها و خبرنگاران در افغانستان در سال ۲۰۲۳

گردآوری شده توسط خلیل رحمان

معرفی

جامعه رسانه‌ای متکثر افغانستان از دستاوردهای مهم نظام افغانستان پس از تحول ۱۳۸۰ به شمار می‌رود. در دو دهه اخیر با وجود جنگ و نابسامانی‌های زیاد و جان باختن دست‌کم ۱۲۸ خبرنگار و کارمند رسانه‌ای، رسانه‌های آزاد از فعالیت بازنماند و هم از نظر کمی و هم از نظر کیفی رو به رشد بود. برپایه ارزیابی‌های سازمان گزارش‌گران بدون مرز، سطح آزادی‌ بیان و آزادی رسانه‌ها در افغانستان تا سال گذشته بالاتر دراز همسایه‌ها و حتی بسیاری از کشورهای منطقه بود. در ماه‌های ابتدایی سال ۱۴۰۰ که حمله‌ها و انفجارهای مرگبار در کشور شدت گرفته بود، امیدواری به صلح بین حکومت و طالبان نیز بیشتر ازهمه وقت وجود داشت و انتظار می‌رفت در صورت موفقیت طرح صلح، برخی از دستاوردهای عمده کشور به ویژه در زمینه آزادی بیان و آزادی رسانه ها حفظ شود.

با وصف این، امیدواری به صلح در کشور سرابی بیش نبود و نظام جمهوری به سرعت به سوی سقوط پیش رفت و سرانجام در ۲۴ اسد ۱۴۰۰ سقوط کرد. این سقوط که با دگرگونی گسترده داخلی و توقف تعامل سیاسی و اقتصادی جهان با افغانستان همراه بود، اقتصاد نیمه جان و مصرفی کشور که وابسته به کمک‌های بین‌المللی بود به سراشیبی سقوط افتاد. یکی از پیامدهای عمده این تحول ناگهانی، فرار مغزها از جمله خروج صدها خبرنگار و کارمند رسانه‌ای و بسته شدن حدود نیمی از رسانه‌های فعال کشور بود که در ماه‌های ابتدایی بعد از سقوط نظام جمهوری رخ داد.

در سال ۱۴۰۱، محدودیت‌ها، بازداشت، تهدید و فشار «امارت اسلامی» بر رسانه‌ها و خبرنگاران به ویژه خبرنگاران زن در کشور نه تنها کاهش پیدا نکرد بلکه در مقایسه با سال ۱۴۰۰ به طور بی‌سابقه‌ای با افزایش همراه بود. دستگاه امنیتی به ویژه اداره استخبارات و همچنان وزارت امر به معروف به شکل مستقیم و غیر مستقیم با -بازداشت، تهدید و ترساندن خبرنگاران- روند سرکوب آزادی رسانه‌ها و آزادی بیان را پیش بردند. بازداشت‌های توام با خشونت و تهدید خبرنگاران از سوی امارت اسلامی نشان می‌هد که آزادی پیش از بیان و آزادی پس از بیان وجود در کشور رو به نابودی است و امارت با تهیه و نشر هر نوع گزارش و یا برنامه رسانه‌ای و حتی ابراز نظر در فضای مجازی را که «غیرهم‌سو» و «خلاف منافع» خود تشخیص دهد، به شدت برخورد می‌کند. وضعیت تا جایی رسیده است که در حال حاضر نه تنها در ولایات، بلکه در کابل نیز تهیه و نشر گزارش‌های خبری و تحقیقی و یا برنامه‌های رسانه‌ای چالشی و یا پوشش حرکت‌های اعتراضی و ابراز نظر غیر موافق با حاکمیت بسیار پر مخاطره است و ممکن است به بازداشت خبرنگار بیانجامد.

خلاصه گزارش

گزارش کنونی مرکز خبرنگاران افغانستان، شامل آمار موارد نقض آزادی رسانه‌ها و خبرنگاران در سال ۱۴۰۱ در هشت حوزه است که تمام ۳۴ ولایت کشور را در برمی‌گیرد. همچنان، این در گزارش، رویدادهای مهم مرتبط با خبرنگاران و رسانه‌های کشور درج شده است و تصمیم‌ها، مقررات و طرح‌های تازه امارت در زمینه فعالیت رسانه‌ها و خبرنگاران به بررسی گرفته شده است.

مرکز خبرنگاران افغانستان در ۱۲ ماه گذشته، دست‌کم ۲۳۷ رویداد نقض آزادی رسانه‌ها و خبرنگاران را که شامل تهدید، بازداشت و برخورد خشونت‌آمیز است، ثبت کرده است. این رویدادها در مقایسه با ۱۱۷ مورد خشونت و رویداد ناقض آزادی رسانه‌ها در سال ۱۴۰۰، بیشتر از دو برابر افزایش را نشان می‌دهد. در سال ۱۴۰۱، هر چند متاسفانه یک گزارشگر جان خود را بر اثر انفجار هدفمند از دست داد اما شمار قربانیان در مقایسه با کارمندان رسانه‌ای جان باخته در سال ۱۴۰۰، سه مورد کمتر است که یک تحول مثبت به شمار می‌رود.

یافته‌های این گزارش نشان می‌دهد بجز رویداد انفجار در نشست خبرنگاران در مزارشریف که به جان باختن دست کم دو تن از جمله حسین نادری گزارشگر خبرگزاری صدای افغان انجامید و باعث زخم برداشتن حداقل ۱۹ تن از خبرنگاران شد، در اکثریت رویدادهای دیگر، اداره‌ها و یا افراد منسوب به «امارت اسلامی» به ویژه نهادهای استخباراتی و امنیتی آن نقش داشته‌اند.

از مجموع از رویدادهای ثبت شده توسط مرکز خبرنگاران افغانستان در سال ۱۴۰۱، دست‌کم ۱۱۳ مورد آن، تهدید و یا بدرفتاری و توهین خبرنگاران بوده است. کمتر از نیمی از این قضایا ( ۴۵ مورد) در کابل، ۹ مورد در ننگرهار، ۸ مورد در فاریاب، ۷ مورد در قندهار، ۶ مورد در کاپیسا، در بلخ و غزنی، هر کدام، ۴ مورد ثبت شده است. در هر یک از ولایات غور، پروان، بامیان، سمنگان، و بادغیس، ۳ مورد، در هرات، پنجشیر، کندز، هلمند و سرپل، هر کدام ۲ رویداد، و در هر یک از ولایات لوگر، پکتیکا، کنر، فراه و تخار، یک رویداد به ثبت رسیده است.

همچنان، در جریان ۱۲ ماه گذشته، دست‌کم ۸ رویداد خشونت فیزیکی و یا ضرب و شتم خبرنگاران به ثبت رسیده است که از این تعداد، ۴ قضیه در کابل، و در هریک از ولایات بلخ، سمنگان، ننگرهار، بادغیس و زابل، یک قضیه به ثبت رسیده است. دراین مدت حداقل ۲۱ مورد زخم برداشتن خبرنگاران نیز رخ داده است و از آن جمله ۱۹ مورد در مزارشریف و دو مورد در کابل رخ داده است.

در سال ۱۴۰۱، دست‌کم ۹۴ قضیه بازداشت موقت خبرنگاران از یک تا چند ساعت و چند روز و حتی چندین ماه به ثبت رسیده است که از آن جمله دو خبرنگار از حدود دو ماه پیش تا اکنون زندانی هستند. حدود نیمی از رویدادهای بازداشت خبرنگاران(۴۹ مورد) در کابل، ۱۱ مورد در پکتیا، ۷ مورد در فاریاب، ۶ مورد در قندهار، در هر یک ولایات هرات و سمنگان، ۳ مورد، در هر یک از ولایات ارزگان، غزنی و غور، ۲ مورد، و در هر کدام از ولایات هلمند، کاپیسا، بلخ، تخار، ننگرهار، خوست، بادغیس، فراه و زابل، یک مورد به ثبت رسیده است.

از جمله خبرنگاران بازداشت شده، مرتضی بهبودی، خبرنگار افغان-فرانسوی و خیرالله پرهر خبرنگار ورزشی رادیو و تلویزیون همیشه بهار از میانه ماه جدی ۱۴۰۱ تا اکنون در زندان هستند. بهبودی ۱۷ جدی در کابل بازداشت شد و پرهر ۱۹ جدی از جلال آباد به کابل احظار و توسط استخبارات بازداشت شد.

کمتر از نیمی از این قضایا ۴۵ مورد در کابل، ۹ مورد در ننگرهار، ۸ مورد در فاریاب، ۷ مورد در قندهار، ۶ مورد در کاپیسا، در بلخ و غزنی، هر کدام، ۴ مورد ثبت شده است. در هر یک از ولایات غور، پروان، بامیان، سمنگان، و بادغیس، ۳ مورد، در هرات، پنجشیر، کندز، هلمند و سرپل، هر کدام ۲ رویداد، و در هر یک از ولایات لوگر، پکتیکا، کنر، فراه و تخار، یک رویداد به ثبت رسیده است.

همچنان، در جریان ۱۲ ماه گذشته، دست‌کم ۸ رویداد خشونت فیزیکی و یا ضرب و شتم خبرنگاران به ثبت رسیده است که از این تعداد، ۴ قضیه در کابل، و در هریک از ولایات بلخ، سمنگان، ننگرهار، بادغیس و زابل، ۱ قضیه به ثبت رسیده است. دراین مدت حداقل دو رویداد منجر به زخم برداشتن خبرنگاران در کابل رخ داده است.

آمار رویدادهای ناقض آزادی رسانه‌ها و خبرنگاران به تفکیک حوزه‌های کشور

حوزه پایتخت(کابل): در حوزه پایتخت که در این گزارش شامل ولایات کابل، پروان، پنجشیر، کاپیسا و میدان وردک می‌شود، در ۱۲ ماه گذشته ۱۱۱ رویداد خشونت و یا نقض حقوق خبرنگاران و رسانه‌ها ثبت رسیده است. از این تعداد، ۴۹ مورد بازداشت، ۴۵ مورد تهدید، ۳ مورد خشونت فیزیکی و ۲ مورد زخم برداشتن خبرنگاران می‌شود در کابل رخ داده است. در این مدت، ۷ رویداد(۱ بازداشت، ۶ تهدید)‌ در کاپیسا، ۳ تهدید در پروان، و ۲ تهدید در پنجشیر به ثبت رسیده است.

حوزه شمال: این حوزه شامل ولایات بلخ، فاریاب، جوزجان، سرپل و سمنگان می‌شود، نیز شاهد موارد قابل ملاحظه خشونت و نقض حقوق خبرنگاران و رسانه‌ها بوده است. در ۱۲ ماه گذشته، ۵۰ رویداد از جمله ۲۰ مورد(۱جان باخته، ۱۹ زخمی) در بلخ ، ۱۵ مورد (۸ تهدید، ۷ تهدید) در فاریاب، ۶ رویداد(۴ تهدید، ۱ بازداشت، ۱ خشونت فیزیکی) در بلخ، ۷ رویداد(۳ بازداشت، ۳ تهدید، ۱ خشونت فیزیکی) در سمنگان و ۲ مورد تهدید در سرپل رخ داده است.

حوزه شمال شرق: در این حوزه که شامل ولایات بدخشان، تخار، بغلان و کندز می‌شود، ۳ رویداد گزارش شده است. این رویدادها شامل ۲ تهدید در کندز و یک بازداشت در تخار می‌شود.

حوزه جنوب: دراین حوزه که شامل ولایات قندهار، هلمند، ارزگان، زابل و نیمروز می‌شود، ۲۰ رویداد به ثبت رسیده است. از مجموع رویدادهای ثبت شده در این حوزه، ۱۳ مورد (۷ تهدید، ۶ بازداشت) در قندهار، ۳ رویداد(۲ تهدید، ۱ بازداشت) در هلمند، ۲ رویداد(۱ بازداشت، ۱ خشونت فیزیکی) در زابل، و ۲ بازداشت در ارزگان رخ داده است.

حوزه جنوب شرق: در حوزه جنوب شرق که در این گزارش شامل ولایات خوست، پکتیا، پکتیکا، لوگر و غزنی می‌شود ۲۰ رویداد خشونت و تهدید علیه خبرنگاران و رسانه‌ها ثبت شده است. از مجموع این رویدادها، ۶ مورد (۴ تهدید، ۲ بازداشت) در غزنی، ۱۱ رویداد بازداشت در پکتیا، یک تهدید در لوگر، یک بازداشت در خوست و یک رویداد تهدید در پکتیکا در مرکز خبرنگاران افغانستان ثبت شده است.

حوزه شرق: در حوزه شرق که در برگیرنده ولایات ننگرهار، لغمان، کنر و نورستان می‌باشد، ۱۲ رویداد ثبت شده است که شامل ۱۱ رویداد(۹ تهدید، ۱ بازداشت، ۱ خشونت فیزیکی) در ننگرهار و ۱ مورد تهدید در کنر می‌باشد.

حوزه غرب: در حوزه غرب که شامل ولایات هرات، بادغیس و فراه می‌شود، ۱۴ رویداد در سال ۱۴۰۱ به ثبت رسیده است. از جمله رویدادهای ثبت شده، ۷ رویداد(۳ تهدید، ۱ خشونت فیزیکی) در بادغیس، ۲ رویداد(۱ تهدید، ۱ بازداشت) در فراه و ۵ مورد(۳ بازداشت، ۲ تهدید) در هرات بوده است.

حوزه مرکز: در حوزه مرکز که در این گزارش شامل ولایات بامیان، غور و دایکندی می‌شود، ۸ رویداد به ثبت رسیده است. از جمله رویدادهای شده، ۶ رویداد(۳ تهدید، ۲ بازداشت) در غور و ۳ تهدید در بامیان به ثبت رسیده است.

در سال ۱۴۰۱ جامعه رسانه‌ای کشور گواه از دست دادن شماری از همکاران خود بودند.

در سال ۱۴۰۱، متاسفانه افزون بر جان باختن یک گزارشگر بر اثر وقوع یک انفجار هدفمند در نشست خبرنگاران در مزارشریف، شماری از خبرنگاران در رویدادهای جداگانه وفات کردند:

• ۹ اسد: محمد عارف سرخابی، مجری سابق رادیو میمنه و رادیو ممتاز در ولایت فاریاب در ایران جان خود در جریان «کار ساختمانی» را از دست داد. منابع در فاریاب گفتند که سرخابی بعد از سقوط نظام جمهوری و آغاز حاکمیت «امارت اسلامی» بیکار شده بود و به دلیل فقر اقتصادی کشور را ترک کرده بود.
• ۲۴ اسد: امیر بهیر خبرنگار سابق رادیو آزادی در خوست بر اثر بیماری درگذشت. بهیر ۶۳ سال داشت و ۱۲ سال با رادیو آزادی کار کرده بود.
• ۱۸ میزان: برادر زرخان مشهور به عرفان الله همدرد، خبرنگار سابق تلویزیون ژوندون گفت که خانواده‌اش مطلع شده‌اند که همدرد سه و نیم ماه قبل در راه سفر قاچاقی از ایران به ترکیه جان باخته است. به گفته خانواده همدرد، چگونگی جان باختن عرفان‌الله مشخص نیست.
• ۷ عقرب: حیات‌الله حیات، گزارشگر سابق رادیو و تلویزیون ملی-کندز بر اثر بیماری درگذشت.
• ۲۷ قوس: نصیر میرزایی مجری سابق رادیو «زما» و رادیو «نری» در قندهار درگذشت.رسانه‌های محلی به نقل از مسؤلان امنیتی قندهار اعلام کردند که میرزایی به دلیل «مشکلات خانوادگی» «خودکشی» کرده است.
• ۳ حوت: اجمل یزدانی خبرنگار پیشکسوت افغان بعد از یک دوره طولانی مبارزه با بیماری سرطان، در ۴۶ سالگی در شهر لندن ایالت اونتاریو کانادا در گذشت.یزدانی ۶ ماه قبل در حالی که بیماری‌اش شدت پیدا کرده بود، به عنوان پناهنده همراه با همسر و سه فرزندش به کانادا رفت.
• ۵ حوت: همیشه بهار غفوری، تهیه کننده، گوینده و همکار تخینکی سابق رادیو و تلویزیون ملی در هرات بر اثر بیماری در ۵۶ سالگی درگذشت. خانم غفوری سال گذشته بعد از روی سقوط نظام جمهوری همراه با خانواده اش به ایران مهاجر شد. همیشه بهار غفوری حدود سه دهه به عنوان تهیه کننده، گوینده و همکار تخینکی در رادیو و تلویزیون ملی در هرات کار کرده بود. این کارمند با سابقه رادیو و تلویزیون ملی از بیماری کلیه(گرده) رنج می‌برد و با شدت گرفتن بیماری‌اش، سه روز قبل به هرات انتقال و در این شهر درگذشت.

چند رویداد برجسته در ارتباط به وضعیت و آزادی رسانه‌ها در افغانستان در سال ۱۴۰۱

۱۸ ثور: نعیم‌الحق حقانی، رئیس اطلاعات و فرهنگ «امارت اسلامی» در هرات از شاروالی/شهرداری هرات خواست تا بعد از این طبق پالیسی امارت، از نشر عکس «زنده‌جان» در ماهنامه‌ی شهرداری، خودداری کند.

۱ جوزا: وزارت امر به معروف دستور داد در برنامه‌های تلویزیونی مجریان زن از «ماسک» استفاده کنند. به گفته این وزارت «این تصمیم قطعی است و در این‌باره جایی برای بحث و مخالفت وجود ندارد.»

۱جوزا: در پی دستور «امارت اسلامی» به خبرنگاران زن برای پوشیدن صورت با ماسک، خبرنگاران مرد نیز در همراهی با زنان خبرنگار به این دستور اعتراض کردند. در طلوع‌نیوز، خبرنگاران مرد در یک حرکت اعتراضی مسالمت‌آمیز به این دستور واکنش نشان دادند و به نشانه همراهی با زنان خبرنگر، ماسک پوشیدند.

۸ جوزا: مرکز خبرنگاران افغانستان، به ائتلافی از ۳۴ سازمان مدافع خبرنگاران از کشورهای مختلف پیوست که خواستار تحقیقات فوری، کامل ومستقل درمورد قتل شیرین ابوعاقله خبرنگارفلسطینی تلویزیون الجزیره هستند. ابوعاقله ۲۱ ثور سال جاری در یورش نظامیان اسرائیلی به شهرجنین فلسطین کشته شد.

۲۸ سرطان: ده‌ها خبرنگار افغان که بعد از سقوط نظام جمهوری و روی کار آمدن «امارت اسلامی» به پاکستان مهاجرت کرده‌اند، به دلیل بی‌توجهی به درخواست پناهندگی‌شان از سوی کشورهای غربی به ویژه کانادا، در اسلام آباد تظاهرات کردند.

۲۹ سرطان: شرکت متا (فیسبوک سابق) که مالک اینستاگرام و فیسبوک است، حساب‌های کاربری خبرگزاری باختر و رادیو و تلویزیون ملی افغانستان را‌ به دلیل آن‌چه که ستایش، حمایت و نمایندگی از آنها طالبان خواند، از این دو شبکه اجتماعی حذف کرد.

۱۹ اسد: ساختمان تلویزیون خصوصی ژوندون در کابل آتش گرفت که به گفته مسؤلان ژوندون، آتش سوزی خسارت هنگفتی به ساختمان و تجهیزات این رسانه به باور آورد.

۱ سنبله: نخستین نشست کمیسیون رسیدگی به شکایات و تخلفات رسانه‌ای پس از حدود یک سال بی‌سرنوشتی، به ریاست ملاخیرالله خیرخواه سرپرست وزارت اطلاعات وفرهنگ «امارت اسلامی» برگزار شد.

۱ سنبله: اعضای کمیسیون رسیدگی به شکایات و تخلفات رسانه‌ای برخلاف قانون رسانه‌های همگانی، از۱۱ به ۱۴ تن افزایش یافت. به گفته حیات‌الله مهاجر فراهی، معین امور نشرات وزارت اطلاعات و فرهنگ«امارت اسلامی»، پس از این در کنار نمایندگان وزارت‌های اطلاعات و فرهنگ، نمایندگان وزارت امر به معروف، نمایندگان ریاست استخبارات و وزارت امور داخله نیز به عنوان عضو این کمیسیون در نشست‌های آن شرکت خواهند کرد.

۲ میزان: نماینده خبرنگاران از فهرست سخنرانان در نشست مقام‌های ارشد «امارت اسلامی» که در کابل(ارگ ریاست جمهوری) برگزار شد، حذف شد. اخپلواک صافی، مدیرمسؤل طلوع‌نیوز گفت:« از من دعوت شده بود که در این نشست صحبت کنم و نکاتی را در مورد وضعیت خبرنگاران و رسانه‌ها با امانت‌داری مطرح کنم اما درلحظات آخر نام من از فهرست سخن‌رانان حذف شد.»

۱۷ میزان: وزارت اطلاعات و فرهنگ ا.ا اعلام کرد که قانون رسانه‌های همگانی و قانون دسترسی به اطلاعات تعدیل شده است. حیات‌الله مهاجر فراهی، معین امور نشراتی وزارت اطلاعات و فرهنگ ا.ا. در سفر به هرات گفت که این قوانین با اندکی تغییر به رهبری امارت فرستاده شده است و پس از توشیح و تائید رهبری امارت، به دسترس رسانه‌ها قرار خواهد گرفت.

۲۱ میزان:عبدالحق حماد، رئیس امور نشراتی وزارت اطلاعات و فرهنگ ا.ا. گفت که در نشست کمیسیون رسیدگی به شکایت‌ها و تخطی‌های رسانه‌ای، تخطی ۱۱ رسانه، مشخص و به مالکان آن‌ها «توصیه» شده‌است.

۵ عقرب: وزارت اطلاعات و فرهنگ ا.ا. تائید کرد که کرسی زنان در ساختار تازه کمیسیون رسیدگی به شکایات و تخلفات رسانه‌‌ای حذف شده است.

۲۷ عقرب:‌ ائتلاف جهانی آزادی بیان اعلام کرد که به دلیل عمل نکردن افغانستان به تعهدات جهانی‌اش در زمینه آزادی بیان، عضویت این کشور را در این ائتلاف لغو کرده است. این ائتلاف در بیانیه ای گفت:« طالبان از زمان به دست گرفتن قدرت، محدودیت‌های جدی بر آزادی رسانه‌ها اعمال کرده‌اند که امنیت و رفاه خبرنگاران و کارمندان رسانه‌ها را به خطر انداخته است. تداوم آزار و اذیت، حملات، و بازداشت خبرنگاران و محرومیت زنان از رسانه‌‌ها منجر به از دست دادن سریع استقلال رسانه‌ها شده و زندگی خبرنگاران را روزانه در معرض خطر قرار داده است.» افغانستان دو سال قبل در زمان نظام جمهوری به عضویت این ائتلاف درآمده بود.

۱۰ جدی: مرکز خبرنگاران افغانستان گزارش سالانه‌اش در مورد وضعیت خبرنگاران و رسانه‌ها در افغانستان در سال ۲۰۲۲ میلادی را منتشر کرد. در این گزارش آمده است که در سال ۲۰۲۲، مرکز خبرنگاران افغانستان دست‌کم۲۶۰ رویداد نقض آزادی رسانه‌ها و خبرنگاران را که شامل تهدید، بازداشت و برخورد خشونت‌آمیز است، ثبت کرده است که در مقایسه با سال ۲۰۲۱، حدود ۱۳۸ درصد افزایش داشته است.

۲۲ جدی: مرکز خبرنگاران افغانستان با پیوستن به یک ائتلاف بین‌المللی سازمان‌های حامی رسانه‌ها، نگرانی‌ جدی خود را در مورد تأثیر منفی لایحه امنیت ملی بریتانیا بر خبر‌نگاری در این کشور و الگو برداری حکومت‌‌‌های مستبد از آن ابراز کرد.

درنامه‌ای سرگشاده خطاب به پارلمان بریتانیا که روز چهارشنبه ۲۲ جدی در وب‌سایت روزنامه تایمز منتشر شد، ائتلافی متشکل از ۴۳ نهاد امضاء کننده از جمله مرکز خبرنگاران افغانستان نسبت به خطرهایی که لایحه جدید امنیت ملی ارایه شده به پارلمان، برای افشاگری و خبرنگاری‌ ایجاد می‌کند، هشدار داد شده است.

۱۶ جدی: محاکمه غیابی مسؤلان ۱۰ رسانه از سوی محکمه‌ی کابل به تعویق افتاد. عبدالحق حماد، رئیس نظارت بر نشرات رسانه‌ها در وزارت اطلاعات و فرهنگ امارت گفت که قرار بود جلسه محاکمه این رسانه ها روز گذشته برگزار شود اما به دلیل حضور نداشتن نمایندگان این تعداد رسانه، محکمه حکم کرده است که نهادهای خبرنگاری در هماهنگی با این رسانه‌ها، برای جلسه بعدی وکیل انتخاب کنند و محکمه بعد از آن حکم خود را صادر خواهد کرد.

۲ حوت: مسؤلان محلی امارت در هلمند در دستوری شفافی به خبرنگاران، انجام مصاحبه تصویری با مسؤلان محلی و یا تهیه گزارش‌های تصویری از شهروندان را ممنوع اعلام کردند و به خبرنگاران هشدار دادند که از این دستور سرپیچی نکنند.

۸ حوت: ساختمان مشترک تلویزیون پیکان و رادیو نهاد در کارته‌ی باختر ناحیه‌ی سوم مزارشریف دچار آتش‌سوزی شد و فعالیت این دو رسانه در پی این حادثه متوقف شده است. مسئولان تلویزیون پیکان و رادیو نهاد گفته‌اند که این آتش‌سوزی بر اثر مشکل برق ساختمان رخ داده است و خسارت مالی زیادی بجا گذاشته است.

۲۰ حوت: یک گردهمایی خبرنگاران در مزارشریف که با موضوع بررسی وضعیت رسانه‌ها در کشور برگزار شده بود، انفجار صورت گرفت. بر اثر این رویداد حسین نادری گزارشگر خبرگزاری صدای افغان و اکمل نظری کارآموز این خبرگزاری جان باخت و دست‌کم ۱۹ خبرنگار دیگر زخم برداشتند.

۲۴ حوت: مرکز خبرنگاران افغانستان نتیجه دهمین دور جایزه سالانه «خبرنگار سال افغانستان» را اعلام کرد. بر اساس تصمیم هیئت داوران، جایزه سال ۱۴۰۱ به طور مشترک به یوسف حنیف خبرنگار طلوع‌نیوز در پکتیا، عارف یعقوبی گزارشگر افغانستان اینترنشنال و مرجان وفا خبرنگار رادیو کلید در هرات اهدا شد.

درخشش خبرنگاران افغان در سطح بین‌المللی

۱۱ حمل: وکیل کوهسار، عکاس خبری ارشد خبرگزاری فرانسه در افغانستان، بخاطر پوشش تصویری چگونگی خروج نیروهای امریکایی از افغانستان و بازگشت طالبان به قدرت، جایزه سالانه «بنیاد وارن» فرانسه را دریافت کرد.

۲۰ ثور: مستند «کودکی من، وطن من» روایتی از داستان پر فراز و نشیب یک شهروند افغانستان از دوران کودکی تا جوانی برنده جایزه بهترین مستند فیلمبرداری بفتا در بریتانیا شد. فیل گرابسکی، فیلم‌ساز و شعیب شریفی، خبرنگار افغان از تهیه‌کنندگان این فلم مستند هستند.

۳ جوزا: مرکز بین‌المللی خبر‌نگاران (ICFJ)، انیسه شهید، خبرنگار پیشین طلوع‌نیوز را به عنوان برنده جایزه بین‌المللی خبر‌نگاری نایت یا «خبرنگار شجاع» در سال ۲۰۲۲ اعلام کرد.

۲۷ جوزا: تلویزیون طلوع‌نیوز برنده جایزه ویژه «One World Media» در ۲۰۲۲ شد. One World Media یک سازمان غیرانتفاعی و حامی خبرنگاران است که سالانه در بخش‌های مختلف به رسانه‌ها و خبرنگاران جایزه اهدا می‌کند.

۸ سرطان: پرویز کاوه، مدیر مسئول سابق روزنامه ۸صبح و سردبیر فعلی استدیوی تلویزیون افغانستان اینترنشنال در واشنگتن دی‌سی(امریکا)، به پاس «خدماتش» به رسانه‌های افغانستان، «جایزه شجاعت و اثرگذاری» «مرکز شرق و غرب» کانگرس امریکا را به دست آورد.

رسانه‌هایی که در سال ۱۴۰۱ اعلام موجودیت کردند و یا از آغاز دوباره فعالیت خبر دادند:

• ۳ سنبله: رادیو خصوصی «بشر» در پلخمری، مرکز ولایت بغلان راه اندازی شد. مسؤلیت این رادیو را نورگل اندروال به عهده دارد و در برنامه‌های آن در پلخمری و حومه آن قابل دسترس است.
• ۲۸ عقرب: رادیو خصوصی «تعلیم‌القرآن» در قلعه نو مرکز ولایت بادغیس آغاز به فعالیت کرد. این رادیو با تمرکز بر برنامه های دینی و مذهبی روی موج اف در قلعه نو و اطراف آن قابل دسترس است. مدیریت این رادیو را محمد نسیم قانع به عهده دارد.
• ۷ قوس: رادیو دولتی «صدای شریعت» زیر پوشش اداره رادیو و تلویزیون ملی در ولایت لغمان، آغاز به کار کرد.
• ۲۲ حوت:‌ رادیو خصوصی «زیار» به مدیریت محمد گلاب ابراهیمی در مهترلام ولایت لغمان آغاز به فعالیت کرد. رادیو زیار برنامه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و ورزشی نشر می‌کند و در مهترلام و حومه آن قابل دسترس است.
• ۲۲ حوت: شبکه رادیویی خصوصی «هوا» به طور رسمی روی موج اف ام در گردیز مرکز ولایت پکتیا آغاز به کار کرد. به گفته عبدالمبین میرزا، مدیر مسؤل رادیو هوا، این رادیو برنامه‌های خبری، سیاسی، اجتماعی و ادبی تهیه و نشر می‌کند و افزون بر گردیز‌، در بیشتر مناطق ولایت پکتیا قابل دسترس است.

رسانه‌هایی که به دلیل مشکلات اقتصادی و یا محدودیت کاری به فعالیت خود پایان دادند:

• ۲۵ حمل: مسؤلاان رادیو خصوصی «صدای پکتیا» اعلام کردند که این رادیو به دلیل مشکلات اقتصادی قادر به ادامه فعالیت نیست و پس از ۱۷ سال، به کار اطلاع‌رسانی پایان داده است.
• ۲۶ حمل: رادیو خصوصی «میمنه» در ولایت فاریاب به دلیل آن‌چه که «مشکلات اقتصادی» اعلام شد، از فعالیت بازماند. این رادیو در سال ۱۳۹۲ راه اندازی شده بود و به زبان ازبیکی فعالیت می‌کرد.
• ۹ میزان: رادیو خصوصی «رنا» در خوست به دلیل آن‌چه که «مشکلات اقتصادی» اعلام شد، به کارش پایان داد.
• ۱۱ میزان: وب‌سایت‌ روزنامه «هشت‌صبح» و همچنان سایت خبری «زاویه» که با دامنه اینترنتی افغانستان فعالیت می‌کردند، از سوی وزارت مخابرات ا.ا. بسته شد. وزارت مخابرات ا.ا گفت که این کار به دلیل نشر خبرهای دروغ از سوی این دو رسانه صورت گرفته است.
• ۱۰عقرب: فعالیت تلویزیون خصوصی کابل‌نیوز به دلیل «فشارهای سیاسی» و «مشکلات مالی» به پایان رسید.
• ۱۰ قوس:‌ برنامه‌های رادیو آزادی و رادیو صدای امریکا روی موج اف‌ام به دستور ا.ا. قطع شد. مسؤلان وزارت اطلاعات و فرهنگ امارت اعلام کردند که این دو رادیو «اصول خبرنگاری» را رعایت نمی‌کردند.
• ۲۰ قوس: خبرگزاری جمهور اعلام کرد که دفترش را در کابل در پی «تهدید» و «فشار» «امارت اسلامی» بسته است. خبرگزاری جمهور در خبرنامه‌ای اعلام کرد:« به تاریخ ۶ ثور ۱۴۰۱ ریاست نظارت بر رسانه‌های حکومت طالبان خبرگزاری جمهور را متهم به فعالیت ضد امارت اسلامی و تلاش برای سرنگون کردن حکومت طالبان کرده و از رئیس خبرگزاری خواستند هیچ تحلیل، خبر و گزارشی بر ضد امارت اسلامی نشر نکند و حتی از نشر اخبار منفی در مورد حکومت طالبان خودداری نماید.»

در سال ۱۴۰۱ همزمان با تشدید محدودیت‌ها بر رسانه‌ها و خبرنگاران در کشور، چند رسانه جدید با مدیریت خبرنگاران افغان در خارج از کشور ایجاد شد:

• ۱۰ اسد: تلویزیون آمو از سوی شماری از خبرنگاران افغان در امریکا راه اندازی شد. مدیر مسؤل آمو، سمیع مهدی‌، و مدیر عامل آن لطف‌الله نجفی‌زاده است. مهدی پیش از روی‌‌کارآمدن طالبان، رئیس «رادیو آزادی» در افغانستان بود و نجفی‌زاده هم به‌عنوان مدیرمسئول «طلوع‌نیوز» کار می‌کرد. این دو خبرنگار پس از سقوط نظام جمهوری کشور را ترک کردند.
• ۶ میزان: تلویزیون آنلاین «زیشتSicht TV/ » یا «دید» از سوی سه خبرنگار افغان مقیم آلمان در شهر هامبورگ راه اندازی شد. این رسانه آنلاین که به زبان فارسی فعالیت دارد، توسط شرمیلا هاشمی، نورآغا شریفی و اکبر رستمی که مقیم آلمان هستند، ایجاد شده است. خانم هاشمی قبل از سقوط نظام جمهوری و شریفی و رستمی پس از روی کار آمدن حاکمیت دوباره «امارت اسلامی» در ماه اسد ۱۴۰۰ کشور را ترک کردند.
• ۲۰ قوس: وب‌سایت خبری «چشم‌نیوز» از سوی شماری از خبرنگاران که بعد از سقوط نظام جمهوری کشور را ترک کرده‌اند، در کشور ناروی ایجاد و آغاز به فعالیت کرد. این رسانه به سه زبان فارسی، پشتو و انگلیسی فعالیت دارد و مدیریت آن را شریف حسن‌یار، رئیس سابق تلویزیون آریانانیوز به عهده دارد.
• ۱۰ دلو: نخستین شماره نشریه «فارسی‌تایمز» از چاپ برآمد. نقیب آروین، خبرنگار پیشکسوت که در پی سقوط حکومت جمهوری و روی کارآمدن «امارت اسلامی»، افغانستان را ترک کرد، فارسی‌تایمز را با شماری دیگری از خبرنگاران پناهنده افغان در امریکا بنیان گذاشته است.
• ۲۲ حوت: نخستین شماره نشریه سیاسی اجتماعی، فرهنگی«افغانستان» با هم‌یاری شماری از خبرنگاران وفرهنگیان پناهنده افغان در امریکا، از چاپ برآمد. این نشریه توسط نهاد«خانه افغانستان»که یک نهاد متشکل از فرهنگیان افغان مستقر امریکا است،در شهر ویرجنیا تاسیس شده است.

خلاصه ارزیابی وضعیت آزادی رسانه‌ها و خبرنگاران در سال ۱۴۰۱

در سال ۱۴۰۱، هر چند متاسفانه یک گزارشگر بر اثر انفجار هدفمند در نشست خبرنگاران در مزارشریف جان خود را از دست داد و شمار زیادی از خبرنگاران زخمی شدند اما شمار قربانیان در مقایسه با ۴ خبرنگار و کارمند رسانه‌ای جان باخته در سال ۱۴۰۰، سه مورد کمتر است که یک تحول مثبت به شمار می‌رود. با وصف این، در ۱۲ ماه گذشته به جز این مورد، افغانستان از دیگر جهت‌ها یک عقب‌گرد تاریخی و بی سابقه را در زمینه آزادی رسانه‌ها تجربه کرد.

۱- نامشخص بودن سرنوشت قانون رسانه‌ها و قانون دسترسی به اطلاعات

در حالی که قانون اساسی کشور که حق آزادی بیان و رسانه‌ها را به رسمیت شناخته شده بود، از سوی «امارت اسلامی» ملغی اعلام شده است، سرنوشت قانون رسانه‌های همگانی و قانون دسترسی به اطلاعات که گفته می‌شود تعدیل شده است در سال ۱۴۰۱ نیز مشخص نشد.

۲- کمیسیون‌ رسیدگی به شکایات رسانه‌ای و کمیسیون دسترسی به اطلاعات

در سال ۱۴۰۱ تلاش‌هایی از سوی وزارت اطلاعات و فرهنگ «امارت اسلامی» از جمله بخاطر احیاء کمیسیون رسیدگی به شکایات و تخلفات رسانه‌ای و آغاز فعالیت کمیسیون مستقل دسترسی به اطلاعات تحت عنوان حمایت از خبرنگاران و رسانه‌ها صورت گرفت. اما این تلاش‌ها از یک سو مسیر قانونی را نپیموده است و از سوی دیگر تاثیر مثبتی بر روند محدودیت‌های اعمال شده بر رسانه‌ها و خبرنگاران نداشته است.

۳- افزایش رویدادهای ناقض آزادی رسانه‌ها و خبرنگاران

در سال ۱۴۰۱، مقام‌های وزارت اطلاعات و فرهنگ «امارت اسلامی» تلاش کردند تصویری مثبت از وضعیت کار خبرگاران و فعالیت رسانه‌ها در کشور ارایه دهند و حتی مدعی شدند که «هیچ گونه» محدودیتی برای کار رسانه‌ها و خبرنگاران در کشور وجود ندارد. اما افزایش رویدادهای تهدید و بازداشت خبرنگاران و تشدید محدودیت بر کار رسانه‌ها و خبرنگاران چیزی نبود که قابل کتمان باشد.

یافته‌های مرکز خبرنگاران افغانستان نشان می‌دهد که خبرنگاران حتی به دلیل فعالیت عادی از جمله پوشش خبری تظاهرات، بازتاب یک حرکت اعتراضی و یا نشر مطلب و گزارشی که در آن از عملکرد مسؤلان امور انتقاد شده باشد، تحت فشار قرار گرفته و یا تهدید و بازداشت شده‌اند. شمار زیادی از مدیران مسؤل رسانه‌ها به ویژه تلویزیون‌ها در زمینه این که چه کسانی را می‌توانند به عنوان مهمان برنامه دعوت کنند و یا بخاطر محتوای برنامه و یا چگونگی پوشش خبرنگاران و مهمانان(زن)، احضار و یا به طور موقت بازداشت و بازجویی شده‌اند.

مرکز خبرنگاران افغانستان با درنظرداشت اهمیت آزادی بیان و نقش خبرنگاران و رسانه‌های آزاد و مستقل در بازتاب صدا و خواسته های در مسیر توسعه و رشد کشور، از «امارت اسلامی» می‌خواهد با اجرای قانون رسانه‌های همگانی کشور و قانون دسترسی به اطلاعات، زمینه فعالیت رسانه‌های آزاد را بر مبنای این قوانین فراهم سازد و از آن‌ها حمایت کند.

*این گزارش خبری با حمایت روزنامه نگاران برای حقوق بشر «JHR» تهیه شده است.