کاشت خربوزه در افغانستان

نوشته : کریم پوپل

مورخ۹ سپتمبر۲۰۲۳

خربزه گیاه است که به خانواده کدویان یا Cucurbitaceae تعلق دارد . خربوزه در جمله میوه جات شرین با گوشت ضخیم میباشد. از نظر گیاه شناسی ، خربزه به طور خاص نوع “پپو” است. کلمه خربزه از لاتین melopepo گرفته شده است، که خربزه معنی می دهد. این نبات از هند افریقا ودر دره های گرم آسیای جنوبی و مرکزی سرچشمه گرفته است. ولی در انواع ان شرینی آب و جسامت و وزن آن فرق میکند. خربوزه دارای چهار جنس میباشد. که عبارتند از استانبول که بوی خوب دارد خربوزه گرمه ، طالبی و خربزه شرین یا کوکومیس میباشد. نوع خربزه شرین در مناطق رویده می تواند که تخم خربوزه برای تکمیل هورمونهای انزایمها طبعی به زمستان و حرارت پایین صفرضرورت دارد. چون امروز تکنالوجی پیشرفته است یا تخم را از کشورمی خرند که در زمستان حرارت منفی صفر داشته باشد یا اینکه تخم را در یخچالها برای مدت بیشتر از یکماه نگهداری می کنند. بعداُ در کشورهای که گرم است نمو خوب می نماید. امروز در گلخانه ها اروپا و امریکا دریکسال میتوانند از خربوزه های گرمه ۵ الی ۷ بار حاصل برادرند.

سوزمغز افغانی طالبی ایرانی گرمه اروپایی گرمه اروپایی استانبول یا دستنبو

چهار جنس اصلی خربزه در دنیا

جنس خربزه موضوع پیچیده ای است زیرا انواع شکل تلخ شرین و بی مزه دارد. . باین همه پیچیدگی بسیاری از انواع خربزه در یکی از این چهار جنس قرار می گیرند.

Citrullus

خربزه ترکیبی شامل تربوز معمولی و همچنین بعضی از انواع انگورها است که مردم به آن آشنایی ندارند.

کو کومیس Cucumis

جنس Cucumis شامل خربزه و بادرنگ کدو طراهی می شود، زیرا آنها نزدیک به هم هستند. در جنس کوکومیس ، خربزه شرین ، گرمه ، طلبی و استانبول میباشد. هر نوع نبات که شکل بادرنگ ویا مدور باشد داخل تخم مانند خربزه داشته باشد. زیاده به این فامیل تعلق می گیرد.

بنینکاسا Benincasa

یافتن این جنس در باغ های معمولی کمی سخت تر است. تنها یک نوع از این جنس وجود دارد بنام کدو مومی یا Benincasa hispida شناخته می شود. نبات بومی آسیای جنوب شرقی است و در زمان بلوغ به قسم سبزی مصرف می شود.

موموردیکا Momordica

نوع از جنس خربزه تلخ است . غذاهای آسیایی است که به قسم قورمه خورده میشود. ویا سبزی است که به قسم پخته خورده میشود.

تاریخچه بذر خربزه در افغانستان

درکشور عزیز ما افغانستان تربوز و استانبول به قسم وحشی می روید که اندازه یک مالته میباشد. از اینکه ۷۰ ورایتی خربزه شرین (عسلی) تنها در افغانستان می روید. معلوم میشود که نوع خربوزه درین کشور وحشی بوده بعدا اعلی شده است. در افغانستان نظر به آب وهوا وخاک همان منطقه خربزه مخصوص همان ناحیه می روید که به محیط آن عادت کرده است. مثلا خربوره ده سبزکابل تنها در ده سبز کابل خوب می روید. قندک در اندراب و امام صاحب می روید که زود خراب میشود. زیاده از ۳۳ نوع نوع در ولایت کندز می روید. به گمان اغلب تاریخچه کشت خربوزه درشمال افغانستان بیشتر از ۴ الی ۷ هزار سال قبل میباشد. که توسط تاجران به مصر برده شده است. توسط یونانیان باختر به ساردنیا ایتالیا و اروپا برده شده است. بابر شاه در بابر نامه از انواع خزبوزه های شمال افغانستان ، کابل و سمرقندی یاد نموده تخم و تجارت خربزه را بین افغانستان و هندوستان مروج نمود. که تا امروز دوام دارد. گویند بابر یک علاقه خاص به خربزه کابل داشت. با وجودیکه هند درتولید خربزه درجه سوم است ولی به تناسب نفوس آن خیلی ناچیز بوده از افغانستان وارد می کند. افغانستان امروز در دنیا مقام چهارم و گاهی پنجم را در تولید خربوزه دارد و نیز صادرات فراوان به هند و پاکستان و ایران کویت و قطر دارد. تنها نیمروز در سال ۲۰۲۰ مقدار ۰.۷ میلیون تن تولید خربزه داشت.

تجارت خربزه

تربوز و خربوزه یکی از تولیدات مهم و اساسی افغانستان میباشد. در افغانستان پالیزهای خربوزه، حدود ۶۰ هزار هکتار زمین را احتوا نموده است. ظرفیت تولید خربوزه در سال به بیش‌تر از ۷۹۳ هزار متریک تن می‌رسید. این میوه در ولایت‌های مختلف کشور کشت می‌شود که از این میان بیش‌ترین حاصل‌دهی آن در ولایت‌های؛ بادغیس، کندز، بلخ، کندهار، هلمند و نیمروز سمنگان و جوزجان است.میزان صادارت خربوزه‎ی کشور، سالانه حدود ۱۵ هزار تن و میزان صادرات تربوز، سالانه تا ۵ هزار تن می‌رسد. این مقدار خربوزه و تربوز، به کشورهای اروپایی، هند و دبی صادر می‌شود. خربزه های زرد رنگ و پیش پا افتاده است که به طور کلی «زراعتی» نامیده می شود.

کندز که مهم ترین ولایت تولید خربزه در افغانستان است سالانه حدود ۲۹۸۴ هکتار زمین خربزه للمی و ۱۳۶۴ هکتار زمین دیگر خربزه آبی کشت میشود. مجموع محصولات خربزه آبی در کندز به ۲۲۳۸۰ متریک تن و از خربزه للمی به ۶۸۲۰ متریک تن رسیده است. مردم از خربوزه به شکل تازه و خشک استفاده می‌کنند، خربوزه‌ی کندزبه نام‌هاى عسقلانی، ارکانى، زرمتی، جین تور، قندک، اندلک، آله پوچاق، برگ نی، بوریکله، سبزمغز وغازی خانی یاد می‌شوند، اما عسقلانی، زرمتی و غازی خانی، از شهرت و لذت خاص برخوردار است.

بلخ نیز یکی از ولایتهای است که کشت خربزه پس از تمدن بلخ کشت مینمودند. خربزه بیشتر در ولسوالی‌های چهاربولک، بلخ، چمتال و نهرشاهی ولایت بلخ کشت می‌شود و مشهورترین انواع آن خربزه لوبلایی، غزنیگگ، امیری و چتری است.

در ولایت بغلان سالانه حدود ۵ هزار و ۲۹۲ هکتار زمین تحت کشت خربزه و تربوز قرار می گیرد که ۱۱۰ هزار و ۵۴۴ متریک تن حاصلات آن است.

جوزجان، خربزه یکی از محصولات زراعتی در این ولایت است . در سال هزارو ۸۴۲ هکتار زمین آبی و ۱۵ هکتار زمین للمی کشت میشود. محصولات خربره سالانه بیش از ۱۶۲۰ تن خربزه، برداشت می‌کنند.در این ولایت۴۶ نوع خربوزه میشود که معروف‌ترین آن‌ها، خربزه ارکانی، اسقلان، دانیاری، چتری، یازی، اله پوچاق، گرگگ، زنبورچه و جاروپی است

.صنف بندی علمی خربزه

Domain: Eukarya

Kingdom: Plantae (subkingdom: tracheobionta)

Phylum: Spermatophyta (Magnoliophyta)

Class: dicotyledon (Magnoliopsida)

Order: Violales

Family: Cucurbitaceae

Genus: Cucumis

Species: Cucumis melo

تاریخچه خربزه درجهان

کشت خربوزه در اواخر امپراتوری روم غربی در اروپا ظاهر شد.همچنان خربزه توسط مصریان باستان پرورش داده میشد. با این حال، اکتشافات اخیر دانه‌های خربزه مربوط به سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۱۲۰ قبل از میلاد در چاه‌های مقدس نوراگیک نشان می‌دهد که خربزه برای اولین بار توسط تمدن نوراگیک ساردینیا در عصر برنز به اروپا آورده شده است. خربزه یکی از اولین گیاهانی بود که در دنیای قدیم اهلی شد و از اولین نوع زراعتی ان که توسط غربی هاکشت میشد.. مهاجران اولیه اروپایی در عصرجدید به عنوان خربزه عسلک و کاسابا در اوایل دهه ۱۶۰۰ کشت میشد.تعدادی از قبایل بومی آمریکا در نیومکسیکو، از جمله آکوما، کوچیتی، ایسلتا، ناواهو، سانتو دومینگو و سان فیلیپ، کاشت نوع خربزه خاص خود را کشت می نمودند که در اصل توسط اسپانیایی‌ها برده شده‌ بودند.

انواع خربزه که در افغانستان کشت میشود

در ‏کشور ما ۷۷ نوع خربوزه در مناطق مخصوص کشت میشود. در اصل در خاک ما خربزه بهاری که پوست سبز نازک مانند امیری برگ نی قندک ، تابستانی مانند اله پوچاق سبز مغز وغیره خزانی مانند اسقلانی ، ارکانی که پوست سخت دارد تا مدت زیاد نگهداری میشود. شیوه پخته شدن خربزه از زنبورچه شروع میشود به ارکانی ختم میشود. زنبورچه در اخیر ثور ماه جوزا پخته میشود بعدا برگ نی بعدا دیگر خربوزه ها . بسیاری انواع خربزه مخصوص همان محل است مثلاً قندک امام جان ، قندک اندراب ، خربزه ده سبز ‏که زنگ زرد دارد مخصوص ده سبز است.

انواع خربزه افغانی عبارتند از

خاک خربزه

خربزه در انواع خاک ها قابل کشت بوده ,ولی تجارب نشان داد در خاک ریگی لوم کشت شود رشد سریع دارد.نبات خربزه در خاک های اسیدی بخصوص که پی اچ پاینتر از ۵ درجه باشد نمو بطی دارد. یعنی در مناطق سرد نمو بطی دارد. در خاک های که پی اچ ان ۶-۷ درجه باشد خوب نمو می کند.این نبات مقادیر زیادی نایتروجن، کلسیم و پتاسیم را خاک جذب می کند ولی نیاز چندانی به فاسفورندارد. مقدار زیادی مرکبات کیماوی در پوست خربزه است. امروز کشورهای تولید کننده به صادرات پوست خربزه نیز مبادرت ورزیده اند.

تخم گیری

دهقانان افغانی معمولاً خود به جمع آوری تخم خربزه مبادرت می ورزند.آنها از تخم استفاده می نمایند که قبلاً کشت نموده اند. آنها تخم خربوزه از کنده یا خربزه اول که نزدیک ریشه است انتحاب نموده می گذارند که خربزه خوب پخته شود. تخم خربزه را وقتی از خربزه می گیرند که خربزه نزدیک به شاریدن باشد. بعدا تخم را کشیده درهوای اطاق خشک می نمایند. بهتر است تخم را دربوتل شیشه یی یا کارتن کاغذی نگهداری شود . تخمها نباید در بین تکه پنبه یی یا پلاستیک نگهداری شود . احتمال پوپنک زدن زیاد است . دهقانان قبلا وقتی هوا کمی گرم میشد کشت می نمودند. ولی فعلا تخم بشکل قطار در ۱۵ حوت کشت نموده در زیر پلاستیک نگهداری می کنند. در ۱۵ حمل پلاستک را پس نموده در هوای عادی می گذارند که نمو کند. این عمل باعث میشود که خربزه یکماه قبل پخته شود. همچنان دهقانان چند تخم را شکستانده می خورند تا تخمها تلخ نباشد. سه روز پیش از کشت تخم ها را دریک سطل آب با کمی نمک می ریزند . تخم های پوچ و کم وزن بالا مانده متباقی به زیر سطل ته نشین می شوند. سپس تخمها سالم را در بین تکه نمدار می گذارند تا تخم جوانه بزند. پس از جوانه زدن تخم ها در پالیز برده کشت می کنند. بعضی از دهقانان ۲ یا ۳ تخم را در یک چقرک کشت می نمایند. بعضی از دهقانان تخم را قوریه کشت نموده سپس نهالی را انتقال می دهند. ولی طریقه علمی آن اینست که تخم را در سطح بوره اره تر یا نمناک برای مدت می گذارند که تخم جوانه زند. پس از ان به سادگی در پالیز کشت می کنند.

تعین فیصدی تخم که از بازار یا از دیگر دهقانان گرفته میشود
فیصدی جوانه زنی تخم در بوره اره مرطوب خیلی دقیق معلوم می گردد. . برای انجام این کار، بوره اره را برای ۳ یا ۴ بار درهر نیم ساعت با آب جوش تر می کنیم تا خوب نرم گردد، سپس بوره اره را دریک ظرف هموار می ریزند. پس از آن تخم هارا با کمی فاصله در روی بوره اره گذاشته سپس مقدار بوره اره را بالای تخم پاش می دهند .این تجربه دراطاق که حرارت آن بین ۲۴ تا ۲۷ درجه باشد نگهداری شود. پس از سه روز تعداد جوانه ها شمرده فیصدی ان معلوم می گردد.درین تجربه اگر تخم ها ۱۰۰ دانه باشد . بسیار دقیق معلوم می گردد. باید حرارت مدنظر گرفته شود. نبات خربزه در حرارت ۱۵ نمو آن بطی میشود و در ۱۰ درجه جوانه به خواب میرود.

مدت که تخم زنده می ماند

تخم خربزه برای مدت ۸ سال زنده می ماند. دهقانان ما تخم سال گذشته را کشت می کنند . ولی تجارب نشان داده اگر تخم که دو زمستان یا ۳زمستان را دیده باشد بعد کشت شود حاصل خوب می دهند. زیرا در داخل تخم فعالیتهای کیماوی است که با وقت زیاد فعالیت آن بهتر میشود.

کاشت

نحوه کاشت تخم به صورت می گیرد که خاک مرطوب باشد. اگر خاک مرطوب نباشد اول زمین را آبیاری نموده پس از ۲۴ یا ۴۸ ساعت که خاک رطوبت مناسب پیدا نماید . درین صورت عملیات کاشت جوانه انجام می شود. کاشت جوانه ها به وسیله دست به فاصله ۶۰-۵۰ سانتی متر(بسته به نوع خربزه است ) و در عمق حدود ۷-۵ سانتی متر صورت می گیرد. و تا زمانی که جوانه ها سبز نشده اند، آبیاری انجام نمی شود، اگررطوبت خاک برای سبز کردن جوانه کافی نباشد. در این صورت آبیاری به حدی انجام می گیرد که رطوبت به محل تخم برسد . ولی درین مرحله آبیاری زیاد باعث پوسیدن جوانه ها می شود‌.

پس از سبز شدن جوانه ها تا مرحله رسد که ۴ برگ نماید. در صورتی که خاک زیاد نمناک نباشد آبیاری صورت گیرد. هم چنان به حرارت محیط و خاک مقدار آبیاری متعلق میباشد.

بعضی از نوع خربزه و یا بعضی از دهقانان تخم خربزه را پس از اینکه دربین تکه نمناک برای ۳ روز گذاشتن راسا به زمین کشت می کنند. درین صورت باید ۲ الی تخم را دریک چقرک به حفر ۵ سانتی متر میکارند. پس از اینکه جوانه ها کمی از زمین سر زد جوانه ها را در قطار کشت می نمایند که فاصله بین هر نبات ۵۰یا ۶۰ سانتی متر باشد.

حرارت زمین باید ۲۰-۳۰سانتی گراد باشد. برای هر هکتار حدود ۳-۵ کیلوگرم تخم ضرورت است. طول دوره رشد خربزه طولانی و حدود۸۰ الی ۱۲۰ روز را در برمی گیرد. پس از ۳۰ الی ۳۵ به گل نمودن و گرفتن خربزه می کند.

آبیاری

بهترین رشد، طعم مطلوب خربزه در آب و هوای گرم و خشک بدست می آید. درآب هوای که خشک و نیمه خشک باشد باید عمل آبیاری انجام شود ولی در مناطق مرطوب معمولاً فاصله آبیاری زیاد میباشد. درصورت رطوبت خیلی زیاد، امراض برگی شیوع می کند. فواصل آبیاری ۱۲الی ۱۴ روز میباشد. در موقع بلوغیت به آبیاری زیاد نبات ضرورت دارند تا میوه کند.بهترین زمان آبیاری خربزه صبح زود قبل از گرم شدن هوا می باشد. تا از تبخیر آب در اثر گرمای هوا جلوگیری شود‌.در آبیاری سنتی برای کشت‌هایی که فاصله ردیف‌ها زیاد است و خاک نیمه سنگین، هر ۱۲-۱۰ روز یکبار آبیاری صورت می‌گیرد. در حالی که در خاک‌های سبک هر ۸-۶ روز یکبار آبیاری کافی است. در روش های آبیاری جدید نیز هفته ای یک مرتبه مناسب است.

آبیاری خربزه باید به صورت منظم انجام گیرد در غیر این صورت باعث کاهش رشد و نمو و گاهی ترک خوردن میوه می شود. همچنین آبیاری بیش از اندازه موجب کاهش قند میوه می‌شود. بنابراین نباید در آن زیاده روی کرد.

کودکیماوی

دهقانان معمولا در کشت خربزه کود کیماوی پاش نمی دهند. ولی در زمین های لاغر برای بدست آوردن حاصل خوب ضرورت تا مقدار ۸۰-۱۰۰ کیلو نایتریت خالص در هکتار، ۶۰-۸۰ کیلو فاسفورس خالص و ۱۰۰-۱۵۰ کیلو گرم پتاسیم خالص نیاز است.

حاصل برادری

اکثر دهقانان در موقع حاصل برادری پس از حاصل برادری و مارکیتنگ توجه زیاد نمی کنند ؟

قبل از حاصل برادری باید متوجه شد که زیر میوه خربزه در زمین نمناک نباشد. از همین جا خراب میشود. خراش صورت نگیرد. قبل از برداشت حاصل محل فروش و چگونگی آنرا جستجو نماید.در هوای گرم در زیر آفتاب خربزه نباید ذخیره شود . کوشش شود درزیر چپری یا در محل سرد تر انبار شود. کوشش شود تا حاصلات سورت بندی شود.

مگس خربزه

از سال ۲۰۰۶، یک حشره مضر به نام مگس خربزه بلوچستان (Myiopardalis Pardalina)، از آن سوی مرز با ازبکستان به شمال افغانستان گسترش یافته است .در واقع در سال ۱۹۷۰ از مرزهای کشور تا هرات عبور کرده و سپس از جنوب غربی به مزارع خربزه آمده است. این حشره در حمله به خربزه ها و خراب کردن آنها از داخل، خسارات اقتصادی هنگفتی را در سال های اول ظهور خود به دهثانان وارد کرده است با موفقیت محدود و هنوز هم دیدن انبوهی از خربزه های متاثر از پوسیدگی در مزارع شمال افغانستان رایج گردیده است.

یکی از راز های که در برابر این آفت مبازه صورت می گیرد. جمع آوری شفیره ( مرحله پیوپا مگس ) است. شفیره بخشی از مرحله دوره ی حیات مگس خربزه است که کشاورزان با کنترل جدی می توانند، از گسترش این آفت، به صورت چشمگیر جلوگیری نمایند. قبلاً دولت آسپانیا درین مورد دهقانان افغانستان را کمک نموده طریقه جمع آوری شفیره برای زنان و اطفال و دهقانان یاد داده در برابر هرکیلو شفیره ۵۰۰ دالر پرداخت نمود. تا بدین طریقه مردم از شیوع مگس جلو گیری نمایند..

قارچ سیاه

نوع از مرض خربزه است. که داخل خربزه را بکلی سیاه و از بین می برد. درین مورد هنوز تحقیق نگردیده است..

انواع خربزه

خربزه شاخدار طالبی کورکومیس گاک ویتنامی بادرنگ تلخ اندونیریایی

زنبورچه افغانی اله پوچاق افغانی سبزمغز افغانی چتری ارکانی پوست سخت و زمستانی

خربزه زمستانی جنوب شرق آسیا خربزه جادویی جاپان کوریایی قناری اروپایی شانتیز فرانسوی بایلان چینایی

هونی ملون ژینگ جیانگ خربزه کرسمس تنمی

مواد کیماوی و مرکبات که خربزه حاوی آنست.

در هر صد گرم گوشت شیرین میوه خربزه، ۹۱ گرام آب، ۷/۵ گرم کاربوهایدرات، ۱۴ ‏میلی‌گرام کلسیم، ۲۵۱ میلی‌گرم پتاشیم، ۱۶ میلی‌گرام فاسفور ۳۴۰۰ واحد بین‌المللی ویتامین، ۰/۰۴ میلی‌گرام ویتامین، ۰/۰۳ میلی‌گرام ویتامین ،۰/۶ میلی‌گرم ویتامین ‏، ۳۳ میلی‌گرام ویتامین وجود دارد‎.

در تخم خربزه، اسید میریستیک، املاح فاسفات، ماده گالاکتان، لیزین، سیترولین، هیستیدین، تریپتوفان و سیستین وجود دارد. مغز تخم خربزه، حاوی مقدار بسیار زیادی روغن ثابت است.در ریشه این گیاه، ملون امتین یافت می شود.تخم خربزه مواد ساکن بدن را به حرکت در می آورد، قوت ادویه مخصوص گرده و مجرا ادرار را زیاد کرده ،آنها را بدرقه می کند و برای سرفه گرم، درد سینه، خشونت زبان حلق، زخم مجرای آلت تناسلی ناشی از سنگ، تب های گرم و سوزش ادرار مفید است.

روشهای نگهداری پس از برداشت حاصلات خربزه

خربزه میوه است که فعلاً در جهان ار میوه ، پوچاق ، و تخم خربزه استفاده می نمایند. ازاینکه تخم و پوست آن در افغانستان در دسترس تاجرین نیست ما از میوه و طرز نگهداشت آن صحبت می کنیم. در قدمه اول دهقانان که مواد را جمع آوری می کنند می گذارند خربزه خوب پخته شود. این عمل باعث میشود تا عمر نگهداشت کم شود. در موقع جمع آوری باید در سبد های پلاستکی به آرامی گذاشته شوند. جزوی ترین ضربه سخت سبب می شود که خربزه از همان نقطه خراب گردد.

گیاه خربزه همه ساله در افغانستان در فصل گرم به مقادیر زیادی کشت و مورداستفاده قرار می‌گیرد.خربزه به دلیل خصوصیات که دارد پس از برداشت در حرارت اتاق عمر کوتاهی دارد. این عمر کوتاه، در نقل و انتقال خربزه به مناطق دور از مرکز تولید سخت می‌کند؛ بنابراین منجر به افزایش ضایعات میوه می‌شود. از طرفی تمام خربزه تولید شده در بازار مورداستفاده قرار نمی‌گیرد، پس می‌توان بخشی از تولید را نگهداری نمود. وبهترین راه حل ایجاد سرد خانه ها است. نباتات پاینتر از ۵ درجه بخواب رفته سرعت نمو خیلی بطی میشود. بدین ترتیب میتوان خربزه را به ماهها میتوان نگهداری نمود